મેનોપોઝની શરૂઆત થતાં જ ઘણી સ્ત્રીઓએ જાતીય જીવનમાં કેટલીક મુશ્કેલીઓનોસામનો કરવો પડે છે. ઇન્ટરકોર્સ પીડાદાયક થતો હોવાથી કામેચ્છા ઘટી જાય છે. વજાઇના પાસેની ત્વચા પાતળી થવા લાગે છે. એને કારણે ખંજવાળ, બળતરા અને ડ્રાયનેસની સમસ્યા વધે છે. વજાઇનલ ડ્રાયનેસને કારણે યુરિનરી ટ્રેક્ટનું ઇન્ફેક્શન થવાની શક્યતાઓ વધે છે. આવું થવાનું મુખ્ય કારણ છે સ્ત્રી-હોર્મોેન એસ્ટ્રોજનમાં થતો અચાનક ઘટાડો. સામાન્ય રીતે સ્ત્રી ફોરપ્લે દરમ્યાન ઉત્તેજિત થાય એટલે યોનિમાર્ગની દીવાલોમાંથી સમાગમની તૈયારીરૂપે આપમેળે ચીકણું પ્રવાહી ઝરે છે. એનાથી મોઇશ્ચર જળવાય અને ઇન્દ્રિયની મૂવમેન્ટ દરમ્યાન ત્વચા પર ચીકાશ હોવાથી ઘર્ષણ ન અનુભવાય. એસ્ટ્રોજન હોર્મોનની ઊણપને કારણે ચીકાશ ઝરવામાં તકલીફ પડે. એટલું જ નહીં, ત્વચા વધુ પાતળી થતી હોવાથી ઇન્દ્રિયનું ઘર્ષણ વધુ પીડાકારક બની જાય છે. એસ્ટ્રોજન હોર્મોન પૂરતા પ્રમાણમાં હોય ત્યાં સુધી વજાઇનામાં જરૂરી ભીનાશ જળવાય છે, લવચીકતા જળવાય છે. અને હેલ્ધી રહે છે. ક્યારેક એન્ટિ-ડિપ્રેસન્ટ દવાઓ, એલર્જી અને શરદી માટેની એન્ટિબાયોટિક્સથી પણ ટેમ્પરરી ધોરણે વજાઇનલ ડ્રાયનેસનાં લક્ષણો જોવા મળે છે. જોકે એ તો દવાની અસર ઊતરી ગયા પછી આપમેળે રાબેતા મુજબ થઈ જઈ શકે છે.
હોર્મોન્સના અભાવને કારણે થતી ડ્રાયનેસ માટે છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં એસ્ટ્રોજન હોર્મોન થેરપી ચલણમાં આવી છે. પહેલાં માત્ર મોંએથી લેવાની ગોળીઓ જ હતી, પણ હવે એમાં ઘણી પ્રગતિ થઈ ગઈ છે. લોકલ એપ્લિકેશન અથવા તો ડાયરેક્ટ વજાઇનલ એસ્ટ્રોજન થેરપી હવે વધુ ફેમસ થઈ રહી છે. એનું કારણ છે ગોળી મોંએથી લેવાથી એ હાર્મોન્સ પહેલાં લોહીમાં ભળે અને પછી ધીમે-ધીમે એની અસર જાતીય સમસ્યાઓ પર અસર કરે. એને બદલે હવે એસ્ટ્રોજન રિન્ગ, ટેબ્લેટ્સ અથવા તો ક્રીમ પણ આવે છે જે વજાઇનાના માર્ગે અંદર દાખલ કરવાથી લગભગ ઇન્સ્ટન્ટ રિઝલ્ટ મળે છે અને ઓરલ એસ્ટ્રોજન થેરપી કરતાં ઓછાં હોર્મોન્સ સપ્લિમેન્ટ્સ લેવાં પડે છે. પશ્ચિમના દેશોમાં સેક્સ્યુઅલ ડિફંક્શન માટે વજાઇનલ એસ્ટ્રોજન હોર્મોન થેરપી વધુ ચલણી બની છે. એનું કારણ એ છે કે અમેરિકાની નોર્થ અમેરિકન મેનોપોઝ સોસાયટીએ લગભગ ૩૧૦ મહિલાઓને આ બાબતે ઝીણવટભર્યા સવાલો પૂછીને આ તારણો કાઢયાં છે. એમાં નોંધાયું છે કે વધુ મહિલાઓ એસ્ટ્રોજનની ગોળીઓ મોંએથી ગળવાને બદલે વજાઇનલ થેરપી લેવાનું વધુ પ્રીફર કરે છે. એનાથી સમાગમ દરમ્યાન લુબ્રિકેશન ઉપરાંત ખંજવાળ અને ડિસ્ચાર્જની સમસ્યામાં રાહત રહે છે. ડ્રાયનેસને કારણે યુરિનરી ટ્રેક્ટનું ઇન્ફેક્શન થવાનું જોખમ પણ ઘટે છે.
આ અભ્યાસનું તારણ વાંચીને મિડલ- એજ અને મેનોપોઝ પછીની મહિલાઓ વજાઇનલ એસ્ટ્રોજન થે૨પી લેવા દોડી જાય એ જરાય યોગ્ય નથી, કેમ કે આ અભ્યાસમાં જે નથી કહેવાયું એ બાબત છે એસ્ટ્રોજન થેરપીની સાઇડ-ઇફેક્ટ્સ. જ્યારે પણ માત્ર એસ્ટ્રોજન હોર્મોનનાં સપ્લિમેન્ટ્સ એકલાં લેવામાં આવે છે ત્યારે એનાથી ક્યારેક આડઅસરો થવાની સંભાવના પણ વધે છે. હા, આ આડઅસરો બધાને જ થાય છે એવું નથી, પણ જે માઠી અસરો થાય છે એ અતિગંભીર પ્રકારની હોય છે. વધુપડતા લાંબા સમય સુધી ઓર એસ્ટ્રોજન હોર્મોન લેતી મહિલાઓમાં ગર્ભાશયની દીવાલનું કેન્સર થવાની શક્યતા વધે છે. ઓવરીનું કેન્સર અને ડિમેન્શિયા જેવા યાદશક્તિ ઘટાડતા રોગ થવાનું જોખમ વધે છે. બ્લડ-ક્લોટ્સ અને સ્ટ્રોકની સમસ્યા થઈ શકે છે. જ્યારે એસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટિન એમ બે હોર્મોન્સનું કોમ્બિનેશન આપવામાં આવે ત્યારે સ્ટ્રેસ અને હાર્ટ-ડિસીઝનું રિસ્ક વધે છે. મોંએથી લેવાની દવાઓ કરતાં વજાઇનામાં અપ્લાય કરવાનાં હોર્મોન્સથી ઉપરોક્ત આડઅસરોનું પ્રમાણ અને જોખમ ઘટે છે. જો માત્ર મેનોપોઝને કારણે સેક્સ્યુઅલ ફંક્શન્સમાં તકલીફ હોય તો લોકલ એટલે કે વજાઇનલ થેરપી જ પ્રીફર કરવી જોઈએ. જોકે એમાં પણ ઘણી કાળજી રાખવી જરૂરી છે. નહીંતર લાંબા ગાળે તમને ઊલમાંથી ચૂલમાં પડયા જેવું લાગશે.
વજાઇનલ એસ્ટ્રોજન હામોન થેરપીની આડઅસરોથી બચવું હોય તો એનો ડોઝ, ફ્રીક્વન્સી અને એપ્લિકેશન કેવી રીતે કરવી એ બાબતે અંત:સ્રાવી ગ્રંથિઓના એક્સપર્ટની સલાહ વિના આગળ વધવું યોગ્ય નથી. લાંબા સમય સુધી આ દવાઓ એમ જ ચાલુ રાખવી એ પણ જોખમભર્યું છે. આ એવી થેરપી છે જે ડોક્ટરો ત્યારે જ દરદીને રેકમેન્ડ કરે છે જ્યારે દરદીને ઓછામાં ઓછી સાઇડ-ઇફેક્ટ સાથે વધારે ફાયદો થવાનો હોય.એસ્ટ્રોજન હાર્મોન થેરપી લેવાનું શરૂ કરો ત્યારે વજાઇનલ ઇરિટેશન થાય, માથું ખાલી થઈ ગયું હોય એવો દુખાવો થાય, પેટ અપસેટ થઈ જાય અને ગેસથી ફૂલી જાય, ઊબકા આવે, બ્રેસ્ટ્સમાં ટેન્ડરનેસ આવી જાય એવું થઈ શકે છે. અલબત્ત, આ લક્ષણો કરતાં વધુ તકલીફો થાય તો તરત જ ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ.